Хог хаягдлыг эх үүсвэр дээр нь ангилан ялгах талаар иргэдэд мэдээлэл өгч сургалт хийх шаардлагатай байна. Дархан хот маань хог хаягдал дунд байсаар байвал бид яаж эрүүл байх вэ?
Макроэволюци, ангилал зүйн нэгжүүд
Макроэволюци,
ангилал зүйн нэгжүүд
Зүйлээс
дээш ангилал зүйн томоохон бүлгүүдийн
хүрээнд явж буй түүхэн хувьсах хөгжлийг
макроэволюци
гэнэ. Макроэволюцийн
үйл явц түүхэн урт хугацаанд, микроэволюци
дээр түшиглэн явагдана. Дэлхий дээрх
амьдралын түүхэн хувьсах хөгжилд микро
ба макроэволюцийн үзэгдлүүд хамт,
нэгдмэл байдлаар үйлчилдэг.
Амьдбиемахбод
бол зөвхөн байгалийн бүтээгдэхүүн,
түүний хөгжлийн үр дүн гэдгийг нотлох
нь түүхэн хувьсах хөгжлийн баталгааны
үндсэн зорилго юм. Эволюцийн баталгааг
дараах байдлаар ангилдаг. Үүнд:
- Жишил анатомийн баталгаа
Манай
дэлхийн амьд биемахбод нэгдмэл үүсэлтэй
бөгөөд тэд геологийн цаг хугацаанд
түүхэн хувьсах хөгжлийн замаар хөгжсөнийг
нотлох анатоми, морфологийн баталгааны
цогц нийлэмжийг эволюцийн жишил анатомийн
баталгаа гэнэ.
- Палеонтлогийн баталгаа
Өнгөрсөн
эрин галавын үед амьдарч байгаад сөнөсөн
ургамал, амьтны үлдэгдлийг орчин
үеийнхтэй харьцуулан судалж, тэдгээрийн
гадаад бүтэц, хэлбэр төрхийг сэргээн,
ангилал зүйн төлөв байдлыг тодорхойлдог
байгалийн шинжлэлийн салбарыг палеонтлоги
гэнэ.
- Эмбриологийн баталгаа
Үр
хөврөлийн төсөөт байдал, хөврөлийн
хөгжлийн үед өвгийн шинжээ дахин давтах
зэрэг нь түүхэн хувьсах хөгжлийн
эмбриологийн баталгаа болно.
- Ангилал зүйн баталгаа
Амьд
биемахбодыг хүрээ, анги, баг, овог, төрөл,
зүйл гэхчилэн ангилал зүйн нэгжүүдэд
хуваарилан бүлэглэдэг. Ургамал, амьтны
асар олон зүйл, бүлгийн хоорондох удам
төрлийн холбоог бодитойгоор тусгахын
тулд ангилал зүйн олон нэгж болгодог.
Төрөл, түүнээс дээш ангилал зүйн нэгжүүд
нь өөрөөсөө дооших нэг өвгөөс гаралтай
бага нэгжүүдийг багтаана.
- Биогеографийн баталгаа
Амьд
бие махбод үүсэж хөгжсөн цагаасаа эхлэн
манай дэлхийн тодорхой бүс нутагт
тархан амьдарч иржээ. Тэрхүү тархалтын
зүй тогтол, байршилтын онцлогийг физик
газар зүй, цаг уурын нөхцөлтэй холбон
судалдаг шинжлэх ухааны салбарыг
биогеографи гэнэ.
Амьд
биемахбодын янз бүрийн амьтдын эрхтэнг
жишин харьцуулах нь эволюцийн найдвартай
баталгаа болдог.
- Гүйцэтгэх үүрэг өөр өөр боловч гарал үүсэл, бүтцийн хувьд ижил эрхтнийг гомологи эрхтэн гэнэ.
- Нэг ижил үүрэг гүйцэтгэдэг, гадаад хэлбэрээр төстэй боловч бүтэц, үүсэл гарлын хувьд ялгаатай эрхтнийг аналоги эрхтэн гэнэ.
- Тодорхой үйл ажиллагаа явуулах хэрэгцээ, шаардлагагүйн улмаас түүхэн хувьсах хөгжлийн явцад өөрийн анхны үүргийг алдан хөгжилгүй болсон эрхтнийг рудимент буюу үлдэгдэл эрхтэн гэнэ.
- Олон үе удмын дараа өвгийн шинж тэмдэг зарим бодгаль биед буцаж илрэхийг атавизм буюу өвгийн шинжээ давтах үзэгдэл гэнэ.
- Доод болон дээд зэргийн зохион байгуулалттай ангиудын шинж тэмдгийг өөрийн биеийн бүтцэд өнөөг хүртэл хадгалан амьдарч буй биесийг шилжилтийн амьд хэлбэр гэнэ.
Дүгнэлт
Ургамал
амьтан, мөөг, нян зэрэг нь бүгд эсээс
тогтоно. Тэдний эсүүд бүтэц, химийн
найрлага, бүтээгдэхүүний хувьд адил
төстэй байгаа нь амьд биемахбод үүсэл
гарлын хувьд нэгдмэл болохын баталгаа
мөн.
Ангилал
зүйн хувьд нэгэн бүлэгт хамаарах
организмуудын биеийн гадаад ба дотоод
бүтэц адил төстэй байдаг нь тэд нийтлэг
гарал үүсэлтэй, удам төрлийн хувьд ойр
болохыг баталж байна.
Геологийн
янз бүрийн үед хамаарах хурдас давхраанд
хадгалагдан үлдсэн амьд биесийн чулуужсан
үлдэгдэл, мөр, хэв дардас зэрэг
палеонтологийн олдворууд нь органик
ертөнцийн түүхэн хөгжил нэг эрин галаваас
нөгөөд шилжих, нэг нь нөгөөгөө халах
маягаар дэс дараалан явсныг батлах
бодит баримт мөн.
Эх
газруудад шилжилт, хөдөлгөөний үр дүнд
газар зүйн тусгаарлалт үүссэн нь амьд
биемахбодын тархалт, түүхэн хөгжил тив
бүрээр ялгаварлан хөгжихийн үндэс
болжээ. Энэ нь органик ертөнцийн түүхэн
хөгжлийн биогеографийн баталгаа юм.
Түүхэн
хувьсах хөгжлийн чиглэл
Амьд
байгалийн түүхэн хувьсах хөгжил доод
зэргээс дээдэд дэвших, энгийнээс нарийн
төвөгтэй рүү шилжих маягаар дэвшлийн
замаар явагдана. Түүхэн хувьсах хөгжлийн
чиглэлийг биологийндэвшил ба бууралт
гэж 2 ангилна.
Зүйлийн шалгуур шинж
Зүйлийн
шалгуур шинж
Зүйлийг
хооронд нь ялган таних шинж тэмдгийг
зүйлийн шалгуур шинж гэх бөгөөд хоорондын
ялгааг илэрхийлдэг хэд хэдэн үндсэн
шалгуур байдаг. Үүнд:
- Морфологийн шалгуур:
Нэг
зүйлд хамаарах бодгалиудын гадаад
хэлбэр, дотоод бүтцийн төсөөтэй байдал
юм. Жишээ нь: алгана загас, модны мэлхий,
хонин гүрвэл, тагтаа, тарвага зэрэг
амьтад биеийн хэлбэр, бүтэц, өнгө зүс
зэрэг гадаад шинжээрээ эрс ялгаатай.
- Физиологийн шалгуур шинж:
Амьдралын
дотоод үйл ажиллагааны төсөө, ялангуяа
үржлийн төсөөтэй шинж юм. Нэг зүйлд
багтах бодгалиуд хоорондоо чөлөөтэй
эвцэлдэн үр удам үлдээдэг.
- Генетикийн шалгуур шинж:
Зүйл
тус бүр хромосомын хэлбэр, хэмжээ, тоо
түүнд агуулагдах генийн өвөрмөц сантай
байдаг. Тухайн зүйлийн түүхэн хувьсах
хөгжлийн явцад бүрэлдэн тогтсон
генетикийн бүх мэдээлэл буюу генийн
хэлбэрийг генийн сан \ генофонд \ гэнэ.
Энэ нь зүйлийн үндсэн шалгуур шинж
болно.Янз бүрийн зүйлийн бодгалиуд
хромосомын өөр өөр бүрдэлтэй учир
хоорондоо эвцэлдэн үржихгүй, тусгаар
байдаг. Ингэснээр тухайн зүйл байгаль
дээр харьцангуй тогтвортой оршин амьдрах
нөхцөл бүрдэнэ.
- Газар зүйн шалгуур шинж:
Байгаль
дээр зүйл бүхэн амьдрах тодорхой тархац
нутагтай байна. Тархац нутаг их, бага,
нэлэнхий, тасархайтсан алаг цоог байж
болно. Газар бүр тархсан, ялангуяа хүний
үйл ажиллагаатай уялдан түгээмэл тархсан
зүйлүүд ч байдаг.
- Биохимийн шалгуур шинж:
Зүйл
тус бүр уурагт бодисынхоо химийн найрлага
буюу уураг, нуклейн хүчлийн өвөрмөц
бүтцээрээ ялгардаг.
- Экологийн шалгуур шинж:
Зүйлийн
оршин амьдарч буй гадаад орчны олон
хүчин зүйлийн нийлбэр цогц шинж юм. Энэ
шинж бүрдсэнээр биологийн зүйл бүр
экологийн хувьд тусгаар байх боломжтой
болно. Жишээ нь: хахуун холтсон цэцэг
нуга, тариан талбайд, мөлхөө холтсон
цэцэг түүнээс илүү чийглэг газар, хорон
холтсон цэцэг гол нуурын эрэг, намгархаг
газар ургадаг.
Зүйлийн
хамаарлыг тогтооход ямар нэгэн саланги
шалгуур шинж хангалтгүй бөгөөд тэдгээрийг
хамтад нь авч үзвэл зүйлийг үнэн зөв
тодорхойлж болно.
Зүйлийн
ерөнхий шинж
Амьдралын
бүтэц зохион байгуулалтын дээд түвшний
анхдагч нэгж, түүхэн хувьсах хөгжлийн
тодорхой үе шат болохын хувьд зүйл нь
дараах ерөнхий шинжийг илтгэнэ.
- Тусгаарлагдмал шинж
Зүйл
нь орон зай, бүтэц зохион байгуулалт,
үржлийн хувьд бусад зүйлээс харьцангуй
тусгаарлагдмал оршдог.
- Нэгдмэл цогц шинж:
Зүйл
нь бодгаль биесийн энгийн бөөгнөрөл
бус өвөрмөц дотоод бүтэц бүхий зохион
байгуулалттай тогтолцоо юм.
- Зүйлийн тогтвортой шинж:
Зүйлийг
бүрдүүлэгч бодгалиудын амьдрах хугацаа
хязгаартай ч зүйл бүхэлдээ удаан
хугацаанд оршин тогтнох чадвартай.
- Түүхэн шинж
Зүйл
урт удаан хугацаанд тогтвортой оршдог
тул түүхэн хувьсах хөгжлийн үндсэн эх
суурь болдог.
- Тоо толгойн төлөв байдал
Зүйл
тодорхой тооны бодгаль биеэс бүрдэх ба
тоо толгойн дундаж хэмжээ нь тухайн
зүйлийн чанарыг тодорхойлох шинж болдог.
Микроэволюци
Түүхэн
хувьсах хөгжлийн тухай Ч. Дарвины
сургаалд үндэслэн зүйл гэж юу болох,
хэрхэн үүсдэг зэрэг цогц асуудлыг
хамарсан, зүйлийн үүслийн тухай орчин
үеийн цогц онолыг “ Микроэволюци”
гэнэ.
Популяци:
Тодорхой газар нутгийг эзлэн оршдог ч
зүйлийнхээ бодгалиудын бусад бүлгээс
орон зай, цаг хугацааны хувьд харьцангуй
тусгаарлагдсан, хоорондоо чөлөөтэй
эвцэлдэн үрждэг, нэгэн зүйлд хамаарах
бүлэг бодгалийг популяци гэнэ. Биологийн
популяци бол орон зай, цаг хугацаанд
оршин амьдрах нэг зүйлийн бодгаль
биесийн нэгдэл, амьд биемахбодын бүтэц,
зохион байгуулалтын дээд түвшний анхдагч
нэгж юм. Зүйлийн тархац нутгийн хүрээнд
бодгалиуд нь харилцан адилгүй жигд биш
тархсан байдаг.Энэ нь тархац нутгийн
янз бүрийн хэсэгт амьд биесийн амьдрах
орчин буюу амьдралын нөхцөл ялгаатай
байдагтай холбоотой. Зүйл доторх
популяциуд хоорондоо холилдож эвцэлдэхийг
саатуулдаг янз бүрийн тусгаарлалт
байгальд бий. Уул нуруу, гол мөрөн, далай
тэнгис, уур амьсгал, цаг уур, хөрс зэргийг
газарзүйн тусгаарлалт гэнэ. Үржлийн
эрхтний тогтолцооны онцлог, ороо хөөцөө,
төллөх хугацааны зөрөө, үүр, байр, нүх
засах байдал, хөөцөөний үеийн авир
араншин зэрэг нь саланги бэлэгт амьтдын
популяци дахь биологийн тусгаарлалт
болно. Харин тоос ургах, үр жимс бүрэлдэн
боловсрох хурд, хугацаа, тоос хүртээгч
шавьжуудын ялгаа зэрэг нь солбицон тоос
хүртээгч ургамлын популяци дахь биологийн
тусгаарлалтын хэлбэрүүд юм.
Популяци
доторхи шалгарал:
Тухайн
зүйлийн байгалийн популяци нь удамшлын
өөр өөр материал бүхий хэсэг бүлэг
бодгалиудаас бүрдэнэ. Популяцийг
бүрдүүлэгч бодгалиуд гадаад төрх,
физиологийн шинж чанараараа ялгаатай
байдаг. Популяци дотроос олон үр удам
гаргадаг, нөхөн төлжилт сайтай бодгалийн
удам илүү ялгаран шалгардаг. Харин
тухайн орчин нөхцөлд тохирсон хэм
хэмжээнээс гажсан шинж тэмдэгтэй бүх
бодгаль амьдралын төлөө тэмцэл, байгалийн
шалгаралд шүүгдэн устдаг. 1899 онд Англид
болсон их шуурганы үеэр үхсэн бор
шувуудыг шинжиж үзэхэд гол төлөв хэт
урт эсвэл хэт богино далавчтай байсан
байна. Дунд зэргийн далавчтай шувууд
нь амьд үлджээ.
Популяци
нь түүхэн урт удаан хугацаанд хувьсал
өөрчлөлт явах бодгалиудын бие даасан
тогтвортой бүлэг болдог учир түүхэн
хувьсах хөгжлийн анхдагч нэгж мөн.Популяци
доторх бодгаль хоорондын амьдралын
төлөө тэмцэлд зохицол муу, сул дорой
бодгалиуд шахагдан зайлж орчиндоо илүү
зохицсон ашигтай хувьсал бүхий бодгаль
мэнд үлдэж үр удмаа төрүүлнэ. Ингэж
популяци дотор удамших хувьсал, байгалийн
шалгарал хоёр зэрэгцэн явна.
Салбар
зүйл:
Энэ
нь зүйлийг бүрдүүлэгч популяциас илүү
томоохон бүлэглэл бөгөөд байгаль дээр
орших тархац нутгаараа юмуу экологийн
онцлог байдлаар ойролцоо популяциудаас
бүрдэнэ. Жишээ нь: Төв Азид өргөн тархсан
могой гүрвэлийн 4 салбар зүйл бий. Эдгээр
нь биеийн хэмжээ, өнгө зүс, амьдрах орчны
хувьд тус тусын онцлогтой ч өөр хоорондоо
чөлөөтэй эвцэлдэн үр удмаа үлдээх
боломжтой. Салбар зүйл нь популяцийн
нэгэн адил зүйлийн оршин тогтнох хэлбэр
бөгөөд орчны тодорхой нөхцөлд зохилдох
зохилдолгоог хангадаг. Жишээ нь: Манай
орны өндөр уулсаар голдуу амьдардаг
аргаль нь биеийн хэлбэр, хэмжээ, амьлрах
орчны төлөв байдлаар хоорондоо ялгарах
2 салбар зүйлтэй бөгөөд нэг нь Алтайн
өндөр ууланд, нөгөө нь говийн бэсрэг
ууланд тус тус амьдардаг байна.
Мэдээлэл
Англид
19-р зууны эхний хагаст хусны эрвээхий
хэмээх нэгэн зүйлийн ихэнх популяцид
бараавтар толбо бүхий цагаан саарал
өнгийн далавчтай бодгалиуд зонхилдог
байв.Учир нь эрвээхийний энэ өнгө модны
холтсыг бүрхсэн хагны тод цайвар өнгөтэй
гойд ижилсэн зохицдог байжээ. 19-р зууны
2-р хагаст аж үйлдвэрийн бүс нутгийн
агаар мандал бохирдсоноос моддын холтсыг
бүрхэж байсан хаг бүрэн мөхөж холтос
утаа тортогоор бохирдон бараантсан
байна. Үүнтэй уялдан дээрх бүс нутагт
бараан өнгийн далавчтай эрвээхийнүүдийг
ивээх чиглэлээр шалгарал явагджээ.
Ингэснээр 20-р зууны эхээр аж үйлдвэржсэн
бүс нутгуудад бараан өнгийн эрвээхий
давамгайлах болсон. Эрвээхийн өнгийн
энэ шалгарлыг тэдгээр эрвээхийгээр
хооллодог шувууд явуулсныг туршилтаар
тогтоожээ. Шувууд хагаар бүрхэгдсэн
модон дээр буй бараан өнгийн, эсвэл хаг
нь үхсэн модон дээр буй цайвар өнгийн
эрвээхийнүүдийг тун хялбархнаар түүн
идэж байв.
Ажлын байрандаа хэвшүүлье
Ажлын байрандаа хэвшүүлье
- Ажлын байрны эмх цэгц
ажлын
байран дээр буй хэрэгцээтэй, хэрэгцээгүй
зүйлсийг ангилан ялгаж устгах
- Сайтар цэгцлэн зохион байгуулах
Хэрэгцээтэй
зүйлсийг авч хэрэглэхэд хялбараар
байрлуулах
- Сайхан цэвэрлэж цэмцийлгэх
Ажлын
байранд ямар ч бохир зүйл байхгүйгээр
бүрэн цэвэрлэж цэмцийлгэх
- Стандарчлан хэвшүүлэх
Өмнөх
3 алхамыг хэвшил болгох замаар тохилог
бүтээмжтэй ажлын байрыг бий болгох
- Сахилга батыг төлөвшүүлэх
Ажлын
зөв соёл, бүтээмжтэй ажиллах ухамсар
төлөвшүүлэх
Цаг ба зорилтын менежмент
Цаг
ба зорилтын менежмент
Луужин
бол зүг чигийг заадаг. Амьдралынхаа
эрхэм зорилго, алсын хараа буюу зорилгыг
таньж мэдсэн хүн луужинтай байна гэсэн
үг. Луужинтай байснаар амьдралд тань
ямар зүйл нь чухал, илүү утга учиртай
гэдгийг тодорхойлж өгдөг учраас та
төөрөхгүй бөгөөд хугацаа алдахгүй юм.
Амжилтад хүрэхийн тулд луужингаа харан,
цагийн баримжаатай байж, төлөвлөсөн
хугацаанд зөв зорилгод хүрэх болно. Та
нэг долоо хоногт хийсэн бүх ажлаа
жагсаан бичнэ үү. Дараа нь Стивен Ковейн
цаг ба зорилтын менежментийн загварыг
ашиглан дүгнэлт хийгээрэй.
“ А”
чухал бөгөөд яаралтай
/Цаг ба луужинд төвлөрнө
/
Үүнд
таны амьдралд маш чухал алсын хараа ,
зорилготой тань холбоотой ажил үйлс
орно. Тэгсэн мөртөө яаралтай ажлууд
байна. Жишээ
нь хугацаанд нь хүлээлгэж өгөх төсөл,
яаралтай
шийдвэрлэх
асуудал, гайхалтай боломж, хямралаас
гарах үйл явдал гэх мэт ажилд цаг хугацаа
зарцуулах шаардлагатай. Тэгэхгүй бол
та олон зүйлийг алдах боломжтой.
Хийхгүйгээр хойшлуулсаны үр уршгаар
зарим нэгэн чухал зүйлийг сандарч мэгдэн
яаралтай хийж гүйцэтгэх хэрэгтэй болдог.
Мөн зарим нэг асуудал гэнэт чухал болон
хувирч, түүнийг яаралтай шийдвэрлэх
шаардлага гарна. Таны өнгөрсөн долоо
хоногт хийсэн ажлууд энэ ангилалд
багтахдаа яаралтай байсан учраас уу
аль эсвэл чухал байсан учраас “ А”
ангилалд орсон уу? гэсэн асуултыг тавих
хэрэгтэй.
“ Б”
чухал бөгөөд яаралтай бус
/
Луужинд төвлөрнө/
Үүнд
цаг хугацааны дарамт байхгүй амьдралын
гол, чухал зүйлс багтдаг. Жишээ
нь: амьдралын
утга
учир, байнга суралцах, хөгжих, амрах,
өөрийн байр суурь, ажил мэргэжлээ
хөгжүүлэх хэрэгцээ, хадгаламж, санхүүгийн
төлөвлөлт, татварын зохицуулалт ба
зөвлөгөө, зорилгын төлөвлөлт, шинэ
боломжуудыг танин мэдэх гэх мэт
Амьдралаа
эмх цэгцтэй удирдах, төлөвлөх хүсэлтэй
хүмүүс энэ ангилалд багтдаг. Хэрвээ цаг
хугацааны зохицуулалтад “ Б” ангилал
давамгайлж байвал “ А” нь аяндаа
суларна. Яаралтай зүйл болж мэгдэн
сандрахаас өмнө чухал ажлуудаа төлөвлөх
ёстой юм. Амьдралынхаа үнэтэй цаг
хугацааг бид “ В” буюу “ Г” –д
өнгөрүүлдэг нь үнэхээрийн харамсалтай.
“ В”
яаралтай бөгөөд чухал бус
/
Цаг
хугацаанд төвлөрнө
/
Энэ
цагийн системийг гаднаас нь харахад “
А” мэт санагддаг. Яагаад гэвэл яаралтай
зүйл ихэнхдээ бөөн шуугиан дэгдээж
чухал мэт сэтгэгдэл төрүүлдэг. Жишээлбэл:
зээл авах, хүн болгоноос мөнгө гуйх,
гэнэтийн төлбөр, яаралтай худалдан
авалт, гэнэтийн үйл ажиллагаа, нэхэмжлэл,
сануулга г.м
“ В” нь хүмүүсийг өвчин намдаах эмийн
адил саатуулан чухал зүйлсээс нь
холдуулдаг аюултай. Эдгээр нь биднийг
чухал зүйлээс холдуулах ёсгүй бөгөөд
харин урьдчилан төлөвлөж, бусдад
шилжүүлэн даалгах боломжтой ажлууд
байдаг юм.
“ Г”
чухал бус бөгөөд яаралтай бус
/
Цагт ч луужинд ч хамаарахгүй/
Энэ
ангиллын ажилд хүн цаг хугацаа болон
хүч чадлаа үр ашиггүй, дэмий зарцуулдаг.
Жишээлбэл:
шаардлагагүй
эд зүйл худалдан авах, ихэнх цагаа
зурагтын өмнө өнгөрөөх,
хэрэггүй сэтгүүл, үнэ цэнэгүй ном унших,
олон цагаар интернетэд суух, утсаар
дэмий ярих, тамхи татах, согтох, сөрөг
нөлөө бүхий хүмүүстэй хамт цагийг
өнгөрөөх г.м
Эдгээр
зүйлсийг хийснээрээ хайран цаг хугацааг
бид зүгээр л алдаж амьдралаа үрж байна
гэсэн үг юм.
Subscribe to:
Posts (Atom)